به گزارش آذرپیام، آیین ویژه روز حافظ در بنیاد پژوهشی شهریار با سخنرانی دکتر علیرضا مظفری، استاد دانشگاه ارومیه، دکتر اسدالله واحد استاد دانشگاه تبریز و دکتر یحیی نورالدینی استادیار دانشگاه پیام نور همراه بود.

نخستین چاپ مصحح دیوان حافظ توسط تبریز‌ی‌ها

دکتر علیرضا مظفری به عنوان نخستین سخنران این مراسم سخنان خود را با بیت «عراق و فارس گرفتی به شعر خوش حافظ/ بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است» آغاز کرد. وی در باره این بیت گفت: برخی معتقدند که این بیت ستیزه‌جویی حافظ با آل مظفر است و این معنا را در خود دارد که آل مظفر به حکومت عراق و تبریز نرسید ولی شعر حافظ این دو شهر مهم را تسخیر کرده است. اما احتمالا نکته بالاتر از این مفهوم خواهد بود. در روزگار حافظ، آل جلایر حاکمان آذربایجان بودند که شیخ حسن بزرگ عمدتا حکومت خود را در عراق امروزی و مناطق عرب‌زبان پایه‌گذاری کرده بود و فرزندش سلطان اویس بود که آذربایجان و تبریز را ضمیمه متصرفات خود کرد. در تاریخ ثبت است که همسر شیخ حسن، دلشاد خاتون، از شعرا و ادبای بزرگی چون حافظ، سلمان ساوجی و عبید زاکانی حمایت می‌کرد و آثار ادبی او از آثار سیاسیش بالاتر بوده. اتابکان آل جلایر دو پایتخت داشتند بغداد و تبریز. اگر به هندسه این بیت نگاه کنیم حافظ در مصراع اولش می‌گوید عراق را گرفتی که منظور این است که حافظ عراق عجم با مرکزیت اصفهان و فارس با مرکزیت شیراز را به زیر سلطه شهرت خود آورده است و حالا پایتخت‌های مقتدرترین حکومت روزگار در منازع آل مظفر، یعنی آل جلایر را باید به دست آورد. نکته دیگر این که در تاریخ اسلام این دو شهر یعنی بغداد و تبریز همیشه از جهت اثرگذاری فرهنگی حائز اهمیت بوده‌اند. بغداد، مخصوصا در دوره‌ای که خلفای عباسی سرکار بودند با مجموعه‌هایی که از بیت الحکمه ساخته بودند و مدارس مختلف، محل نشو و نمای علما بود و تبریز هم همچنین که سرای حکمت بود و دانشمندان بسیاری از این شهر برخاستند و بسیاری از بزرگان حسرت دیدن تبریز را داشتند. برخی مانند نجم‌الدین کبری و امام فخر مدتی از عمر خود را در تبریز گذرانده‌اند و بزرگان اینجا تلمذ کرده‌اند. بنابراین حافظ اگر می‌خواهد که نام و آوازه‌ای پیدا کند چه بهتر که این شهر را به زیر سلطه نام و آوازه خویش ببرد.»

این استاد دانشگاه سپس به بیان تاثیرپذیری‌های شاعران بزرگ آذربایجان از حافظ پرداخت و درباره اشعار شاعرانی چون نسیمی، شاه اسماعلی ختایی، مجذوب، پری‌خان‌خانم، نظام تبریزی، حسرت اورموی، مسیح، شوری بخشایشی و... سخن گفت. او در دوره معاصر نیز به شاعرانی چون رضازاده شفق که از حافظ متاثر بوده‌اند اشاره کرد. دکتر مظفری، میرزا محمدتقی حجت‌الاسلام متخلص به نیر را مهم‌ترین شاعر آذربایجانی دانست که حافظ را به درستی و با روح و جان فهم کرده و جهان‌بینی حافظ را با تمام مضامینش درک کرده است. وی گفت: «در میان آذربایجانی‌ها شاعری که با حافظ قابل سنجش باشد جناب نیر تبریزی است.»

عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه در ادامه به سایر هنرمندان و پژوهشگران آذربایجانی اشاره کرد که به حافظ و حافظ‌پژوهی پرداخته‌اند. دکتر علیرضا مظفری به میرزا جعفرالخط تبریزی مشهور به جعفرالحافظ اشاره کرد که نسخه مشهور کتابخانه سلیمانیه که بعدها به توپقاپی منتقل شد و در سال 822 کتابت شده متعلق به او بوده. این پژوهشگر همچنین از میرزا عبدالرحیم خان خلخالی در سال 827 یکی از معتبرترین و کامل‌ترین صورت‌های غزلیات حافظ را منتشر کرده. قدیمی‌ترین دیوان مصحح حافظ نیز با همت تبریزی‌‌ها چاپ شده است. ابوطالب تبریزی که بعدها به اصفهانی و لندنی مشهور شد قدیمی‌ترین تصحیح حافظ را در کلکته منتشر کرد. و این نشانگر این نکته است که آذربایجانی پیش از دیگر فارسی‌زبانان به تصحیح دیوان حافظ همت گماشته‌اند.» وی در پایان سخنان خود به نقش چهره‌هایی چون رشید عیوضی، سلیم نیساری، منوچهر مرتضوی، سید یحیی یثربی، عباس زریاب خویی، محمد امین ریاحی، منصور ثروتیان، احمد شوقی و.. در رشد و گسترش عرصه‌های مختلف حافظ‌پژوهی اشاره کرد.

دانشگاه تبریز، پیشتاز تحقیقات حافظ‌پژوهی

دکتر اسدالله واحد دومین سخنران آیین بزرگداشت روز حافظ بود که سخنان خود را پیرامون نقش مهم دانشگاه تبریز در حافظ‌پژوهی آغاز کرد. او در ابتدای سخنان خود ضمن اشاره به سخنان دکتر علیرضا مظفری از چهره‌های نامدار حوزه حافظ‌پژوهی که در دانشگاه تبریز خدمت کرده‌اند نام برد و منوچهر مرتضوی و رشید عیوضی را برجسته‌ترین چهره‌های این حوزه به شمار آورد. وی درباره تلاش‌های آذربایجانی‌ها در خدمت به فرهنگ و ادب ایران به سخن استاد راشد محصل اشاره کرد که گفته است: «آذربایجانی‌ها خوب کار می‌کنند و برای خدا کار می‌کنند.»

دکتر واحد در ادامه سخنان خود به نقش برجسته پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که در دانشگاه تبریز در حوزه‌ حافظ‌پژوهی تالیف شده‌اند اشاره کرد و این آثار را میراث ارجمند دانشگاه تبریز خواند. وی درباره موضوع پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها گفت: «بخش مهمی از این آثار در حوزه ادبیات تطبیقی تالیف شده‌اند. بخش دیگر این تحقیقات در حوزه تاثیرگذاری بوده که می‌توان به عناوینی چون بررسی تاثیر حافظ بر شاعران دیگر از جمله صائب و نیز تاثر او از شاعران آذربایجان، تاثیر او بر ادبیات عثمانی. موضوعات دیگر همچون نقد و جمال‌شناسی شعر حافظ، دستور زبان در شعر حافظ، تعقیب مسائل دیوانی در شعر حافظ، موسیقی شعر حافظ و... مهم‌ترین موضوعات کار شده در حوزه حافظ‌پژوهی در دانشگاه تبریز است. همچنین بررسی اختلاف قرائت در دیوان حافظ و نیز مساله خردگریزی در شعر حافظ از موضوعات مهم بررسی شده در پژوهش‌های دانشگاه تبریز است.» او در ادامه به بررسی آماری تحقیقات حافظ‌پژوهی در دهه‌های مختلف در دانشگاه تبریز اشاره کرد و گفت: «از مجموع تحقیقات حافظ‌پژوهی در دانشگاه تبریز 18 درصد از در دهۀ سی، 6.5 درصد در دهۀ چهل، 2 درصد در دهۀ پنجاه، 2 در درصد دهۀ شصت، 15.9 درصد در دهۀ هفتاد، 20.5 درصد در دهۀ هشتاد، 25 درصد در دهۀ نود و 9 درصد در نیم نیم دهۀ اول قرن حاضر صورت گرفته است.»

این استاد دانشگاه تبریز در ادامه به نقش مهم دکتر امین‌پاشا اجلالی در تدریس درس حافظ در دانشگاه تبریز تاکید کرد و به نکاتی که این استاد برجستۀ رشتۀ زبان و ادبیات فارسی در کلاس‌های خود بیان می‌کرد اشاره کرد. دکتر اسدالله واحد در این نشست ابیاتی از حافظ را با رویکرد و نکته‌یابی‌های دکتر امین پاشا اجلالی مورد تحلیل قرار داد.

نقش آذربایجان در تکوین و پیشبرد حوزه‌های حافظ‌پژوهی، حائز اهمیت است

دکتر یحیی نورالدینی سومین سخنران این مراسم بود که سخنان خود را با معرفی کتاب «نقش آذربایجان در تکوین و پیشبرد حوزه‌های حافظ‌پژوهی» که برگرفته از رسالۀ دکتری اوست آغاز کرد. او فعالیت حافظ‌پژوهان آذربایجان را در قالب نسخه‌شناسی، تصحیح دیوان، تاریخ عصر و شرح‌حال حافظ و معاصرانش، طبقه‌بندی اشعار، فرهنگ بسامدی واژه‌ها، اندیشه و عرفان حافظ، ویژگی‌های ادبی و بلاغی شعر او، شرح اشارات و مفردات و ترکیبات، شرح تمام غزلیات یا شرح ابیات بحث برانگیز، مشکلات و معانی ساختار بیانی حافظ، تاثیر و تاثر حافظ از و بر دیگر شاعران و تحلیل شعر حافظ بر مبنای نظریه‌های ادبی جدید طبقه‌بندی کرد. وی تصریح کرد این مطالعات قبلا به صورت روشمند و در یک جا گردآوری نشده بود که در این کتاب جمع آوری شد. این کتاب،  حافظ‌پژوهی آذربایجان رو از دو منظر تاریخی و متن‌پژوهی مورد بررسی قرار گرفته است. در منظر تاریخی متن‌پژوهی از دوره قاجار شروع می‌شود و تا دهه بیست شمسی ادامه پیدا می‌کند. دوره دوم که با غلبه تاریخ‌نگاری ونوجویی در افکار و اندیشه حافظ بود از اواخر دهۀ بیست شمسی تا انقلاب اسلامی را در بر می‌گیرد. در دورۀ سوم که از انقلاب تا سال 1394 را در بر می‌گیرد غلبه با تصحیح انتقادی و علمی متون است و بررسی گستردۀ افق‌های فکری حافظ و جزئی‌نگری در ابیات او اتفاق می‌افتد. در منظر دوم که متن‌پژوهی است تصحیحات و چاپ‌های دیوان حافظ معرفی شده است. وی در ادامه به بررسی و معرفی این متون پرداخت.